Groch pospolity.

Właściwa ojczyzna grochu nie jest wiadomą; uprawa jego w całej rozszerzonej Europie, dalekiej sięga północy. Wszędzie uważany jest jako roślina ze ztręczowych najobfitsza i najużyteczniejsza, zasiewa się jako Jarzyna przyjemna w ogrodach, a jako ziarno dla klassy ludu pracowitej ulubione i pożywne, w polach obszerne zajmuje łany. Ztąd nazwania groch ogrodowy i groch polowy. Jako owoc polowy daje on obfity zbiór w ziarnie, które jest bardzo posilnym i zdrowym pokarmem dla ludzi, dla źwierząt zaś domowych tuczącą strawą; łodygi czyli tak zwane grochowiny, dają posilną paszę, szczególnie dla owiec i koni.

Nader ważną zaletą grochu jest, iż w miarę plonu jaki wydaje, bardzo mało wycieńcza rolę, za pomocą bowiem swych szerokich liści i czynnych organów, znaczną część pożywienia bierze z powietrza. Z kwiatu obficie pszczoły miód biorą.

Oprócz tęgiej gliny i zwięzłego białego gleju, oraz gruntu piaszczystego, na wszelkich innych gatunkach roli grochy z mniejszą lub większą korzyścią siać można. Co do części składowych gruntu, obecność w nim wapna, marglu i gipsu najwięcej zdaje się sprzyjać uprawie grochu. Co się tycze kolei w zasiewie, groch po każdym zbożu dobrze się udaje, byleby właściwą znalazł dla siebie ziemię. Uważano atoli, iż po koniczynie, kartofli i wszystkich warzywach okopowych, obfitrzy plon wydaje. Z powodu, iż mało z roli wyciąga pożywnych soków, przeto zawsze w dobrym ją stanie zostawuje pod inne zboża. Jedno tylko pomnieć należy, aby rola po zdjęciu grochu natychmiast zoraną została.

Aby groch nie poległ, radzą siać z nim trochę owsa, żyta albo bobu. Tak groch jako też dodane zbożowe ziarna bardzo dobrze obradzają. Ziarna grochu głębiej potrzebują być w ziemi niźli zboża kłosowe; aby dobre rośliny wydały, potrzebują na 3 – 4 cali przykrycia, inaczej przy suchej pogodzie giną młode roślinki; dla tego groch zasiewa się zwykle pod sochę, to jest zasiany przyorywa. Jak tylko niższe strąki dojrzeją, przystąpić należy do zbioru, któren się za pomocą zwyczajnej kosy wykonywa. Co do urodzaju można przyjąć ogólnie, iż w ciągu lat sześciu, 1 obfity, 4 mierne, i 1 nędzny zbiór grochu przypada.

Miara od 24 garncy litewskich dobrego grochu, waży funtów 120 do 132. Cena zaś trzyma śrzodek między żytem a pszenicą. Co do mocy pożywnej, 7 miar grochu tyle zwiera w sobie, ile 8 miar żyta; słomy czyli grochowin zbiera się z morga litewskiego 4,500 do 7,500 funtów; 150 funtów grochowin równe są co do mocy pożywnej 100 funtom dobrego zielonego siana. Niezliczone są sposoby przyżądzania grochu na pokarm ludzki, opisanie których przechodzi granice pisma naszego, tu tylko nieco o użyciu go do chleba. Mąka grochowa z siebie do pieczenia chleba nieprzydatną, lecz zmieszana z trzema częściami mąki żytniej, daje chleb bardzo posilny, i na czas dłuższy nasycający, ale też mocno trawiącego żołądka wymaga. Przez odjącie łuski okrywającej ziarno, która zawiera w sobie pierwiastki cierpkie smaku łupinowego. Chleb zyskuje na dobroci i smaku. Lepiej się jeszcze uczyni, gdy mąka grochowa, lub ziarno oczyszczone z łuski, wymoczy się w wodzie zaprawionej 4/100 jej częściami na wagę potażu, alboliteż w ługu zwyczajnym, mocno rozcieńczonym wodą. 4 miary grochu tyle dają mąki ile 5 miar żyta.

Groch nie dający się miękko gotować, moczyć wprzódy należy przez noc w słabym ługu, albo wodzie, w której zawiesza się też woreczek z popiołem. Groch użyty na karm dla bydląt, sprawia w nich soki jędrne i zdrowe; daje sie pospolicie z pokarmami lżejszymi, jako to: gotowaną kartoflą, gryką, otrębami, ruuklami i ratahagą, alboli też osypują się mąką grochową oparzone plewy zbożowe. Świniom dawany bywa napęczniały z wodą, albo suchy z wielą wody; szrutowany, alboli też gotowany z kartoflą. Słonina wieprzów tuczonych grochem, jest jędrna i twarda, ale mięso mniej smaczne; bydło rogate szczególnie tuczy się grochem gotowanym; gęsi nim tuczone, lepsze mają mięso niźli od kukuryzy. Gołębie lepiej go lubią niż wykę, ale mięso ich przy tym karmie mniej jest smaczne.

Groch okrągły zwyczayny czyli siewny używany na pokarm poki ieszcze młody czyli zielony iest łatwieyszy do strawienia, mniey tuczy iak doyzrzały, ale krew rodzi lepszą; doyzrzały zaś syci dużo i żywi znaczniey, lecz, podług doświadczeń, robi w żołądku, osobliwie słabym, wiele wiatrów; w ciele delikatnym i mało poruszenia czyniącym zamula wnętrzności brzuchowe i soki surowością zaraża. Oczyszczanie Grochu z skorek wierzchnich zmnieysza w nim te nieprzyzwoitości lecz ie nie zupełnie niszczy. Ludzie jednak pracuiący siłami ciała i maiący mocne żołądki mogą bezpieczniey używać grochu, odbieraiąc z iego używania znaczne posilenie, a mniey czuiąc tych nieprzyzwoitości.

Groch zwany Fazolami, tak tyczny czyli wijący się, jako i niski czyli piechotny maią też sane własności co i groch okrągły, lecz wszystkie łagodnieysze, dla tego mogą bydź bespieczniey używane tak zielone iako i doyzrzałe.

Bob, Soczewica i Wyka, podobnie także maią też same własności co i Groch, lech wszystkie mocnieysze, a przez to więcey szkodzące zdrowiu, mogą tylko ludziom praciwitym i do grubych potraw przyzwyczaionym, służyć na pokarm.