Chrześcijaństwo Słowiańskie.

W żywocie Kiryła pisanym w wieku XVII, z którego odpis ma Bodiański. Za pomocą tedy rękopismu moskiewskiej akademii duchownej oczyszczony z błędów text tej wiadomości, opiewa tak:

"Gdy Konstantyn filozof pismo to wynalazł, zaprowadził je u Morawian, u Czechów, u Lęchów, i u innych narodów, a porem u Rusi. A gdy boża nauka wzrastała, zły czart natchnął sąsiadów ich, łacinników, i począł mnogie niegodziwości wyrządzać. I zebrali się biskupi, xięża i zakonnicy łacińscy, jak wrony na sokoła, i utworzyli trójjęzyczne odszczepieństwo mówiąc: Jak śmiałeś wymyślać głoski Słowiańskie, i uczyć z xiąg innym językiem pisanych, których nikt nie wynalazł, ani apostoł, ani papież rzymski, ani Grzegorz błogosławiec? My znamy tylko trzy języki, w których godzi się chwalić Boga: hebrajski, łaciński i grecki..."

"Za panowania Michała cesarza i Ireny prawowiernej posłan był Konstantyn przez Michała cesarza do Moraw, bo xiążę morawski prosił o filozofa. Szedł więc tam, i nauczał Morawian i Lęchów i Czechów i inne narody, i wiarę prawowierną utwierdził w nich, i xięgi im napisał w języku ruskim i dobrze ich nauczał. I odtąd szedł do Rzymu, i tu rozchorowawszy się oblokł zakonne suknie, i dano mu imię Kirył. W tej chorobie i umarł. Potem gdy mnogo lat minęło, przyszedł Wojciech do Moraw i do Czech i do Lęchii, zniszczył wiarę prawdziwą, i słowiańskie pismo odrzucił, i zaprowadził pismo łacińskie i obrządek łaciński; obrazy wiary prawdziwej popalił; biskupów i xięży jednych pozabijał, drugich rozegnał, i poszedł do Prus chcąc i tych na swoją wiarę nawrócić, i tam ubity był Wojciech, biskup łaciński."

Ta tedy wiadomość ważna jest dla nas co do głównej swej treści, mianowicie co do tego, że apostołowie słowiańscy zarówno z Morawianami i Czechów i Polaków nawracali. Jest to wiadomość sięgająca dawnych czasów, odbija się już bowiam dość wyraźnie w Nestorze. Mówi on pod rokiem 898:

"Byli jednym narodem słowiańskim: Słowianie nad Dunajem siedzący a podbici przez Węgrów, i Morawianie, Czesi i Lęchowie, i Polanie których dziś Rusią nazywają. Tym albiowiem pierwej przełożono w Morawie xięgi, które nazwano pismem słowiańskim, a które to pismo jest u Rusi i u Bółgarów dunajskich."

Uznając ważność przytoczonej wyżej wiadomości, co do głównej jej treści, mianowicie co do tego, że apostołowie słowiańscy zarówno z Morawianami i Czechów i Polaków nawracali, winniśmy zarazem ostrzedz, iż w jej ustrojeniu jest coś, co na późniejsze czesy zakrawać się zdaje; a jest rzeczą pewną, że rzuczane w niej tu i owdzie szczegóły nie zasługują na wiarę, bo są lub przesadzone lub zmyślone zupełnie. I tak: niestosownie do czasów Kiryła użyty tu jest wyraz 'wiarę prawowierną' bo wówczas prawowierny był zarówno rzymski kościół jak i grecki, i mogła być mowa jedynie o obrządkach. Święty Wojciech nikogo nie zabijał, ani też xiąg słowiańskich i obrządku słowiańskiego nie zniszczył, bo mamy na to dowody iż ten obrządek długi jeszcze czas w Polsce pielęgnowany był, obok obrządku łacińskiego. Oto co mówi w tym względzie świadek naoczny z pierwszej połowy wieku siedemnastego, w rękopismieGunaszewskiego:

"To na oko obaczysz w samym Krakowie koronnym: po kościołach łacińskich pełno jest xiąg słowiańskich; wielkimi sklepami znajdziesz je; pozamykane są i na świat ich nie wypuszczają. Tak samo i we Lwowie u xieży Dominikanów jest wielki sklep xiąg naszych słowiańskich, nauczających, które do kupy zniesiono."

Do tych tedy wieści ogólnych, i przechowywanych w pomnikach dość późnych o nawracaniu nas przez śś. Kiryła i Metodego, przybywa oto w żywocie niniejszym najważniejsza, bo szczegółowa i spółczesna wiadomość o potężnym xięciu polskim, z którym Metody w stosunkach bezpośrednich zostając, starał się go nawrócić na wiarę chrześcijańską.

Słusznie od tego kościoła początek się wziąć ma / który między kościoły Korony Polskiej / y państw do niej należących / przodek po Gnieźnieńskim z dawna otrzymał. Ten jest na wysokiej górze nazwanej Wawel, w zamku kosztownie y pięknie / możnie y kształtnie zmurowany / hoynie nadany / nakoniec / w wielą świętych Patronów Polskich / Ciałami y Relikwiami dostatnie ubogacony. Założony jest z tytułem Arcybiskupim od Mieczysława / Pierwszego Xiążęcia w Polscze / na cześć i na chwałę Panu Bogu / y Męczennikowi jego ś. Wawrzyńcowi / Roku Pańskiego / 866. potym od Bolesława Krzywoustego Króla Pierwszego w Polscze rozprzestrzeniony. Naostatek / gdy ogniem zepsowany był / za staraniem Nankiera Biskupa Krakowskiego / y Kapituły jego / tym kształtem jako teraz jest / zmurowany / Roku 1320.a potym wieku teraźniejszego od Biskupów sławnej pamięci / Bernata Macieiowskiego / [...].

966 Prochor Włoch Arcybiskupem Krakowskim był lat 31. umarł Roku 986. pierwszy rozsiewacz wiary ś. Katholickiey.

986 Prokulph Włoch Arcybiskupem Krakowskim był lat 10. umarł Roku 996.

996 Lambert Włoch Arcybiskupem Krakowskim był lat 19. O Koronę do Sylwestra Papieża Bolesławowi Królowi jeździł / umarł Roku 1014.

1014 Poppo Włoch Arcybiskupem Krakowskim był lat 9. za tego Klasztor Sieciechowski y ś. Krzyża na Łysej Górze stanął / umarł Roku 1023.

1023 Gompo Włoch Piąty Arcybiskup Krakowski / był lat 9. umarł Roku 1032.

1032 Racheli Włoch Szósty Arcybiskup Krakowski był lat 14. za tego Klasztor Tyniecki stanął / umarł Roku 1046.

1046 Aaron Stancus Opat pierwszy Tyniecki / Arcybiskup Krakowski był lat 13. umarł Roku 1059.

1061 Lambert Zuła Polak z domu Toporow / Arcybiskupi tytuł opuścił: był Biskupem pierwszym lat 10. umarł 1071.

Budowa rotundowa, okrągła, jak powiedzieliśmy, jest kościołem pochodzącym z X i XI wieku. Wzniesiono ją na zasadzie tradycji artystycznych bizantyjskich, więc ma charakter dośrodkowy. Cztery filary wewnętrzne, tworzyły cztery nawy równoramienne sklepione beczkowo ... W zaprawie gipsowej widać proszek z tartej cegły, upowszechniony w budowlach bizantyjskich i trafiający się w pomnikach architektury na Rusi. Jest to charakterystyczna, właściwa bizantynizmowi zaprawa. ... Budowle Polskie X i XI wieku nie znają cegły, a tem więcej podobnej zaprawy. ...

Lecz jakim sposobem bizantyjska sztuka zabłąkała się w tak głębokiej dzielnicy prastarożytnej Polski?. ... panowanie bizantynizmu w VIII do końca X wieku. ...

Jakoż przewodnikiem takim był obrządek wschodni, słowiański, przybyły do Polski "przez dolinę Popradu i słowaczyznę węgierską", który szerzony przez Cyryla i Metodego sięgnął i do serca Wielkopolski.

 Kościół z romańską rotundą z X w.