Chrześcijaństwo

Geneza chrześcijaństwa

Chrześcijaństwo powstało w I połowie I wieku w rzymskiej prowincji Judei wśród wyznawców judaizmu, jako wynik działalności Jezusa z Nazaretu. W okresie silnych napięć politycznych i społecznych na terenie Palestyny pojawiło się wielu charyzmatycznych nauczycieli i proroków często uważanych przez swoich uczniów za oczekiwanego mesjasza (Józef Flawiusz naliczył ich ponad 10). Jezus również występował jako wędrowny kaznodzieja i podobnie jak pozostali skupiał wokół siebie uczniów i wyznawców (wśród których wyróżnił 12 apostołów). Według źródeł chrześcijańskich znał on Jana Chrzciciela. Jezus rozpoczął swą działalność publiczną około trzydziestego roku życia. Przez niewiele ponad dwa lata (zapewne ok. 28-30 n.e.) głosił nauki między Galileą a Judeą, zyskując wśród ludzi sławę mędrca i uzdrowiciela. Skazany na śmierć (przed 36 r. n.e.) przez rzymskiego namiestnika Judei Poncjusza Piłata umarł w Jerozolimie według tradycji 14 dnia Nisan (dzień poprzedzający święto Paschy).

Uczniowie przekonali się wówczas, że Jezus nie był mesjaszem w sensie żydowskim (to znaczy wyzwolicielem Żydów spod rzymskiej okupacji), lecz część z nich pod wpływem opisanego w Nowym Testamencie doświadczenia osobistego kontaktu z cudownie powstałym z martwych Jezusem poczęła oczekiwać jego ponownego przyjścia i obiecanego udziału w zbawieniu. Zmartwychwstanie było od początku centralną tezą wiary chrześcijańskiej i motywem działania pierwszych chrześcijan.

Pierwsze wspólnoty

Brak dokumentów historycznych (oprócz pism chrześcijańskich) uniemożliwia dokładniejsze odtworzenie pierwszych lat kształtowania się wspólnoty wyznawców Jezusa. Zgodnie z Dziejami Apostolskimi wspólnota uzyskała umocnienie w wierze w święto Szawuot (Zielone Świątki), kiedy upłynęło 50 dni od ukazania się uczniom Jezusa. Zgodnie z biblijnym opisem na uczniów zstąpił Duch Święty w postaci widzialnych języków ognia, udzielając uczniom mocy do głoszenia Dobrej Nowiny o zmartwychwstaniu Jezusa. Wtedy uformowała się pierwsza wspólnota chrześcijańska w Jerozolimie, zwana judeochrześcijanami. Wspólnota powstała wokół apostołów oraz matki i braci Jezusa, której początkowo przewodzili apostołowie (z Kefasem - czyli świętym Piotrem - na czele), a potem Jakub Brat Pański. Wspólnota głosiła ideę zbawienia poprzez uczynki wypływające z wiary. Pierwsi wyznawcy Jezusa praktykowali wspólnotę dóbr i nazywali siebie "świętymi". Zgromadzali się w domach. Kilka lat później powstał drugi ważny ośrodek wczesnego chrześcijaństwa w Antiochii. Stanowili go poganochrześciajnie pod przywództwem świętego Pawła podkreślającego "zbawienie z wiary". W 70 r. po upadku antyrzymskiego powstania, zniszczeniu Jerozolimy i rozproszeniu się Żydów, wspólnota jerozolimska uległa rozproszeniu. Pierwsi chrześcijanie (z języka greckiego 'należący do Pomazańca (tj. do Jezusa Chrystusa)') wywodzący się z Żydów zachowywali przepisy Tory; między innymi obrzezanie. Wszyscy na pamiątkę Jezusa praktykowali chrzest i eucharystię zwaną "łamaniem chleba". Z późnego judaizmu zostały zaczerpnięte takie wierzenia jak: istnienie aniołów czy życie wieczne.

Ekspansja

Rozprzestrzenienie się nowej wiary było początkowo związane z istniejącą na Bliskim Wschodzie diasporą, wśród której pozyskiwano nowych wyznawców. Diaspora od dawna była silnie zhellenizowana - to właśnie z niej wywodzący się badacze Starego Testamentu, dokonali przekładu na grekę (Septuaginta), a Filon z Aleksandrii powiązał judaizm z ówczesnymi prądami filozoficznymi. Te pierwsze lata kształtowania się nowej religii zwane są "pierwotnym" lub "wczesnym chrześcijaństwem".

Kilka lat po śmierci Jezusa chrześcijaninem stał się Szaweł z Tarsu (zwany później Pawłem), początkowo zagorzały prześladowca nowej religii. Nowy Testament opisuje, że gwałtowna przemiana jakiej doznał Szaweł dokonała się na skutek spotkania ze zmartwychwstałym Jezusem. Prawdopodobnie około 40 roku, a więc mniej więcej kilka lat po śmierci Jezusa, przybył do Jerozolimy i tu poznał Piotra i Jakuba Brata Pańskiego, po czym rozpoczął pracę misyjną w diasporze i wśród pogan. W wyniku jego działalności, a także misyjnych podróży św. Piotra, św. Jana Ewangelisty i innych apostołów chrześcijaństwo znajdowało wyznawców poza Palestyną - w Egipcie, Azji Mniejszej, Syrii, Grecji, Italii, także w Rzymie. Jeszcze większe znaczenie dla rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa miały poglądy teologiczne Pawła oraz określone w jego listach (które stanowią istotną część kanonu Nowego Testamentu zasady doktrynalne i etyczne, które stały się wspólną podstawą wiary chrześcijańskiej, opartej na przewadze łaski nad uczynkami, filozoficznie pojmowanej Miłości (której wyrazem była śmierć Jezusa) nad żydowskim Prawem oraz na kulcie Jezusa Chrystusa - zbawiciela ukrzyżowanego i zmartwychwstałego.

Około 50 roku w wyniku wzrastającej liczby wyznawców wywodzących się spośród Greków, Rzymian i innych ludów pogańskich pojawił się w łonie chrześcijańskiej wspólnoty spór w jakim stopniu prawo mojżeszowe obowiązuje nowych nieżydowskich adeptów. Według Dziejów Apostolskich (rozdz. 15) konflikt został rozwiązany poprzez dekret apostołów zwalniający chrześcijan pogańskiego pochodzenia z konieczności obrzezania i ograniczający nakazy do tzw. praw noachickich obowiązujących w ówczesnym judaizmie prozelitów, czyli niejedzenia mięsa ofiarowanego bożkom oraz unikania spożywania krwi. Judeochrześcijanie, kierowani przez Jakuba "brata Pańskiego", utrzymali jednak zachowywanie żydowskiego Prawa; z tej tradycji wywodziły się późniejsze odłamy ebionitów i nazarejczyków którzy odcinali się od "ortodoksyjnego" pogańskiego chrześcijaństwa.

Najważniejsze wspólnoty chrześcijańskie w tamtym okresie to – oprócz Judei – Damaszek, Antiochia Syryjska, Cezarea, Ikonium, Efez, Ateny, Laodycea, Filadelfia (Bizancjum), Korynt, Tesaloniki, Smyrna, Fillipia i Rzym. Pierwsze gminy chrześcijańskie ustaliły zasadę jednoosobowego przywództwa biskupa.

Wczesnochrześcijański symbol.

Okres poapostolski

W okresie poapostolskim nastąpiło rozwarstwienie chrześcijaństwa. Kierunkiem przeciwstawnym zarówno judeochrześcijaństwu, jak i chrześcijaństwu pawłowemu był gnostycyzm, łączący elementy chrześcijańskie z praktykami pogańskimi i filozofią grecką. Różne sekty gnostyckie przyjmowały różne wersje nauki o wyzwoleniu duszy z ciała poprzez ezoteryczną wiedzę. W opozycji do gnostyków i judeochrześcijan kształtowały się struktury organizacyjne głównego nurtu chrześcijaństwa, który określono terminem - katolicki (powszechny). Kształtowały się też struktury władzy, które na samym początku nosiły wyraźny służebny charakter. Od przełomu I/II wieku znane były trzy struktury władzy (usługiwania) w Kościele: biskup, prezbiter, diakon. Wzrastało znaczenie gminy rzymskiej - po męczeńskiej śmierci w stolicy apostołów Piotra i Pawła.

Tam, gdzie liczba chrześcijan była znaczna, biskupstwa przybierały tytuł patriarchatów, lub stolic apostolskich. W II i III wieku znane już były patriarchaty w Antiochii, Aleksandrii i Rzymie. Później dołączyły jeszcze patriarchaty w Konstantynopolu (381 r.) i Jerozolimie (451 r.), tworząc tak zwaną Pentarchię: Aleksandria, Antiochia, Jerozolima, Konstantynopol i Rzym. Z czasem rosło znaczenie biskupów stolicy imperium - Rzymu, którzy zaczęli rościć sobie pretensje do prymatu, motywując je pierwszeństwem św. Piotra wśród apostołów i uznając Piotra za założyciela gminy chrześcijańskiej i pierwszego biskupa Rzymu. W II-III w. zaczęła się również kształtować teologia i filozofia chrześcijańska, której wyrazem były pisma Ojców Apostolskich oraz apologetyka, patrystyka (Ojcowie Kościoła i inni pisarze starochrześcijańscy).

Pisma

Początkowo nauczanie chrześcijańskie było przekazywane ustnie, ale w miarę ekspansji geograficznej powstała konieczność spisywania dokumentów. Pierwszym autorem chrześcijańskim był prawdopodobnie Paweł z Tarsu, którego listy kierowane do poszczególnych gmin, rozsypanych po całym wybrzeżu Morza Śródziemnego, zachowały się do dziś. Siedem z nich wszyscy badacze uważają za autentyczne - pochodzą one z okresu między rokiem 50 a 60. Spisywano także - z powodu odchodzenia naocznych świadków - mowy i opisy czynów Jezusa (Ewangelia). Pisma uznane później za kanoniczne zostały spisane w 2 połowie I wieku, chociaż niektóre listy są czasem datowane na początek II wieku. Proces kształtowania się kanonu trwał ponad 250 lat. W IV wieku ustalono ostateczny kanon świętych ksiąg chrześcijańskich, który otrzymał później nazwę Nowego Testamentu, i który razem z żydowskimi świętymi księgami Starego Testamentu tworzył Biblię, czyli Pismo Święte.